The sound of the Greek Soul ~Interview in Greek

Interview at Metronomos magazine (v. 52)

By Konstantinos Tsikleas

Τη Νεκταρία Καραντζή την άκουσα ζωντανά για πρώτη φορά στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με τον Βασίλη Τσαμπρόπουλο στο πιάνο. Μου δημιουργήθηκε η αίσθηση ότι έψελνε σε σύμπραξη με τον προσωπικό της άγγελο έτσι ώστε να δεχθούμε με γαλήνη ψυχής τη θεραπευτική δύναμη της μουσικής, που τόσο πολύ έχουν ανάγκη οι σημερινοί ταλαιπωρημένοι γεμάτοι έγνοιες ακροατές. Η Νεκταρία είναι η μοναδική Ελληνίδα ψάλτρια με δισκογραφία Βυζαντινής Μουσικής από 14 ετών. Οι πρώτες της ηχογραφήσεις ήταν πλάι στη φωνή του σύγχρονου αγίου, του Οσίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτου, με την παρότρυνση του οποίου ακολούθησε, από παιδική ηλικία, τη σπουδή της ψαλτικής τέχνης, με πολλές διακρίσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Είναι επίσης νομικός, με μεταπτυχιακές σπουδές στο Ποινικό και Εκκλησιαστικό Δίκαιο και υποψήφια διδάκτωρ Νομικής. Ειδικεύεται στην ποινική προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων. Στην επί μακρόν συζήτηση που είχα μαζί της, μου παρουσίασε με έναν μοναδικό τρόπο απόψεις της για τη βυζαντινή μουσική, την καλλιτεχνική της πορεία, τις συνεργασίες της με αξιόλογους μουσικούς και άλλα ενδιαφέροντα θέματα, τα οποία φιλοξενεί με αγάπη ο Μετρονόμος.

Ο ΔΟΓΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Ένας κίνδυνος στη μουσική είναι ο δογματισμός.

Ένα κοινό λάθος είναι να συγχέει κάποιος τους περιορισμούς της Τέχνης με τους δογματισμούς. Οι περιορισμοί είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Είναι η ουσία της Τέχνης. Είναι η αδιάκοπη και επίπονη διαδικασία εκμάθησής της, που περνά αναπόδραστά από κανόνες και οδούς. Όπως ακριβώς με τους Νόμους, έτσι και με την Τέχνη, για να την κατακτήσεις, πρέπει να περάσεις από το εργαστήρι της και τους κανόνες της, γιατί μόνο έτσι θα μάθεις τη "λογική" της. Όταν κατακτήσεις τη λογική της, τότε έχεις το δικαίωμα να την υπερβείς. Η Τέχνη γεννιέται από τους περιορισμούς και πεθαίνει από τις πολλές ελευθερίες. Η πραγματική ελευθερία της κατακτάται μόνο μέσα από τους κανόνες της. Κι αυτό είναι κάτι που όποιος έχει αφοσιωθεί καιρό στη Μουσική, ειδικά μέσω της εκμάθησης κάποιου οργάνου, το ξέρει πολύ καλά. Υπάρχει βέβαια και στο στάδιο αυτό ο κίνδυνος να αφομοιωθείς ολοκληρωτικά από την "τεχνική" της Τέχνης, κάτι που είναι εξίσου καταστροφικό για έναν μουσικό, όπως και το να γεμίσει την καρδιά και το νου του με δογματισμούς.

Ο δογματισμός είναι κάτι τελείως άλλο από τους περιορισμούς. Είναι η διατύπωση απόλυτης και αφοριστικής ισχύος προτάσεων και ορισμών για τη μουσική. Συνήθως οι θιασώτες του επικαλούνται τον όρο αυθεντικότητα. Διαμορφώνουν σχήματα, δομές, εκτελέσεις και παραδόσεις που τις χρίζουν αυθεντικές, στην πραγματικότητα εντελώς αυθαίρετα, μιας και το "αυθεντικό" στην ουσία του δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνο ιστορικές στιγμές μιας πορείας και μιας εξέλιξης, άλλες από τις οποίες καταγράφηκαν με ονοματεπώνυμο και άλλες από τις οποίες παραδόθηκαν ως ο απόηχος των τάσεων μιας εποχής και ενός "ανώνυμου" ποιητή.

Ποιος άραγε μπορεί να προσδιορίσει το αυθεντικό ύφος στη βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική; Μήπως κάποιος που θα μιμηθεί τον Ναυπλιώτη, η φωνή του οποίου αποτελεί σήμερα την παλαιότερη ηχητική καταγραφή ιεροψάλτη του Πατριαρχείου; Θα ήταν πράγματι μια τέτοια προσέγγιση ασφαλής για να προσδιοριστεί η "αυθεντικότητα" του ύφους της βυζαντινής εκτέλεσης ενός ύμνου; Και ποιος μπορει να συμπεράνει πώς έψαλλε ο Κουκουζελης; Ποιος επίσης μπορεί να προσδιορίσει το αυθεντικό παραδοσιακό τραγούδι; Μήπως όποιος μιμηθεί την παλαιότερη καταγραφή της φωνής μιας γιαγιάς την ώρα που τραγουδούσε; Ποιος αντίστοιχα θα μπορούσε να ορίσει την αυθεντική εκτέλεση ενός έργου του Μπαχ; Ποιος θα μπορούσε να ορίσει τη "σωστή" μουσική διεύθυνση ενός κλασικού έργου;

Κι όμως, αυτού του είδους οι δογματισμοί, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή, είναι πολλοί και έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς με όλη την περισσή σπουδαιότητα και τον ακαδημαϊσμό που απαιτούνταν για να θεωρηθούν ως κάτι ανυπέρβλητα σπουδαίο.

Το σπουδαίο όμως στη Μουσική είναι ότι μπορεί να αποκτά πνοή μόνο όταν της δίνεις ανάσα. Κι αυτό κατ' ανάγκην γινεται μόνο όταν έχεις περάσει από τον ασκητικό της δρόμο και έχεις αφομοιώσει και κατανοήσει κάθε απαγόρευση και κανονισμό της. Ο δογματισμός αποστεώνει και αφαιρεί κάθε είδους ομορφιά. Οι εκτελέσεις, υπό τις διαταγές του, μπορεί να καταλήγουν "σωστές", αλλά σωριάζονται άψυχες. Ένα ρουμπάτο, για έναν δογματικό κριτικό εκτέλεσης μπορεί να θεωρηθεί σε συγκεκριμένη περίπτωση ιεροσυλία. Κανείς δεν ξέρει όμως στην ουσία αν ο ίδιος ο κλασικός συνθέτης που έγραψε το έργο, σε κάποια από τις εκτελέσεις του, πιθανώς και να το είχε υιοθετήσει. Ίσως ο μόνος κίνδυνος που θα μπορούσε να διατρέχει αυτό το ρουμπάτο τελικά θα ήταν να ανατρέψει τόσο τη χρονική αναλογία, ώστε αντί να προσδίδει κίνηση και πνοή στη μουσική φράση, στην ουσία να της αφαιρεί τον παλμό και άρα την ομορφιά της. Αλλά αυτό είναι θέμα άλλου είδους κρίσης που σχετίζεται τελικά με την ποιότητα "άσκησης" των περιορισμών της Μουσικής• εκείνων των περιορισμών που θα σε μάθουν από τον υπολογισμό του χρόνου να περνάς στην υπέρβαση του χρόνου χωρίς υπολογισμό.

Στην παράδοση, εν προκειμένω, θα ήταν μάταιο να μιλάμε σήμερα για αυθεντικότητα. Το "αυθεντικό" της τελευταίας τουλάχιστον καταγραφής, είναι εκεί. Υπάρχει. Δεν συντρεχει κίνδυνος να χαθεί, γιατί ο ήχος του καταγράφηκε. Δεν μοιάζει με την θεωρητική παράδοση του Χρύσανθου για τα ποιοτικά σημεία της βυζαντινής εκκλησιαστικής τέχνης, όπου το "πέταγμα" της φωνής θα μπορούσε να εννοηθεί με διάφορους τρόπους που δυστυχώς η λεκτική καταγραφή δεν μπορούσε να αποδώσει. Ακούγοντας σήμερα Πρίγγο ή Ναυπλιώτη, αυτό ακριβώς προσπαθούμε να κάνουμε. Να αποκωδικοποιήσουμε τα σημεία της Θεωρίας, που μόνο η προφορική παράδοση θα μπορούσε να μεταφέρει στην εντέλειά τους -όσο αυτή θα μπορούσε να υπάρχει.

Όταν σήμερα λοιπόν επιχειρώ να πω ένα τραγούδι παραδοσιακό της Θρακης, περιοριζοντας την προσπάθειά μου στο να αντιγράψω επακριβώς αυτό που άκουσα από τους παλαιότερους, στην ουσία δεν λέω τίποτα από Παράδοση, πολύ δε περισσότερο από "αυθεντικότητα". Το να πω σωστά τις νότες και τη μελωδική γραμμή δε λεει απολύτως τίποτα. Αυτό που καλούμαι ως νεότερη γενιά του παραδοσιακού τραγουδιού να κάνω, αν επιθυμώ να δείξω τον σεβασμό που το μέτρο της αγάπη μου ορίζει, τότε θα πρέπει να αποδεχθώ τη θέση μου, ώστε να μπορέσω να την επαναπροσδιορίσω. Να αποδεχθώ ότι δεν έχω πλέον κανένα βίωμα αληθινής παράδοσης. Οτι ζω στην εποχή που το παραδοσιακό τραγούδι αντιμετωπίζεται ως τέχνη, ενώ οι άνθρωποι του παρελθόντος, που μου το παρέδωσαν, το βίωναν απλώς ως τρόπο ζωής και ως συνοδευτική δραστηριότητα στην καθημερινότητά τους. Να αποδεχθώ ότι αυτό που κάνω σήμερα ως "επαγγελματική δραστηριότητα" είναι κάτι που δεν υπήρχε τότε και άρα πρέπει να το προσδιορίσω εξ αρχής, βασιζόμενη σε όσα έμαθα από τον αμεσότερο κρίκο αυτής της μακράς διαδοχής, δηλαδή τον Δάσκαλό μου. Να κατανοήσω οτι δεν χρειαζεται να σέρνω άλλο επάνω μου φοβους του παρελθόντος που έπαψαν να υπάρχουν• ότι ο κίνδυνος των παλαιότερων χρόνων να "χαθεί" ή να "αλλοιωθεί" η παράδοση δεν υπάρχει, από τη στιγμή που η εφεύρεση της μαγνητοφώνησης μας παρέδωσε αυτούσια όσα κάποτε επαφίονταν μόνο στην ειλικρίνεια της προφορικότητας για να διασωθούν. Αν πράγματι αναγνωρίσω τη θέση μου και την αποδεχθώ, τότε μπορώ να προσδιορίσω το "τι" ακριβώς επιδιώκω μέσα από τον δρόμο του παραδοσιακού τραγουδιού και πώς αξίζει να το προσεγγίσω.

Εν ολίγοις, θα έλεγα ότι ο δογματισμός στη μουσική έχεις τις ίδιες συνέπειες με τον δογματισμό στην πίστη. Από Αγάπη γίνεται Φόβος. Από Τέχνη γίνεται Τεχνική.

ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΨΑΛΤΙΚΗ

Η ψαλτική τέχνη έχει συνδεθεί με την ανδρική φωνή. Ωστόσο οι γυναίκες ψάλτριες υπήρξαν ανέκαθεν μία πραγματικότητα, ανεξαρτήτως των δογματισμών. Στην Ιστορία, τα παραδείγματα της ψάλτριας κόρης του Ιωάννη του Κλαδά και της Κουβουκλησίνας Δομεστηκίνας είναι ασφαλώς ενδεικτικά και δεν επιβεβαιώνουν παρά τον κανόνα ότι, όταν οι ιστορικές και οι κοινωνικές συνθήκες είχαν θέσει το ρόλο της γυναίκας σε δεύτερη μοίρα, τότε, αν μη τι άλλο, θα ήταν παράδοξο αν αναζητούσαμε -και πολύ περισσότερο αν βρίσκαμε- περιπτώσεις γυναικών ψαλτριών κατά το παρελθόν. Ο λόγος του Αποστόλου Παύλου που απαγορεύει "το λαλείν" στη γυναίκα, κατά τη Θεία Λειτουργία, ο οποίος επικυρώθηκε από την ΣΤ΄Οικουμενική Σύνοδο, και σήμερα τον επικαλούνται, ως επί το πλείστον, ως βασικό επιχείρημα, όσοι εναντιώνονται με την παρουσία των γυναικών στο ψαλτήρι, πρέπει να καταλάβουμε ότι ήταν απόλυτα συμβατός με την εποχή. Το σημαντικό όμως, αν και παραγνωρισμένο στο ευρύ κοινό, σε σχέση με τους Ιερούς Κανόνες, είναι η ευελιξία τους να προσαρμόζονται, να μεταβάλλονται και να αντικαθιστώνται από την Ανώτατη Εκκλησιαστική Αρχή, όταν παράλληλα οι ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες διαφοροποιούνται ή επίσης να μην εφαρμόζονται κατ' Οικονομία, όταν ασφαλώς δεν θίγεται το δόγμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Όπως εύστοχα έλεγε ένας Καθηγητής στη Νομική: "Αν μία φορά είναι σοφό να υπακούς στους κανόνες, άλλο τόσο είναι σοφό να ξέρεις πότε να τους υπερβαίνεις". Αυτό απλώς προϋποθέτει ότι τους γνωρίζεις καλά.... Άλλωστε μαζί με την τήρηση των κανόνων συντρέχει και η ερμηνεία τους. Αυτή είναι που δίνει πνοή στο γράμμα του Νόμου, είτε αυτός είναι εκκλησιαστικός, είτε πολιτειακός. Άραγε τι αξία θα είχαν οι Νόμοι, οι Κανόνες και οι Εντολές, αν απλώς επιβάλλονταν ως άκαμπτα γράμματα; Το μέτρο της ερμηνείας τους υπήρξε πάντα πέραν του γράμματος, ακόμα και από τον ίδιο τον Χριστό, αλλά και μετέπειτα τους Εκκληστιαστικούς Πατέρες που ερμήνευσαν τους Ιερούς Κανόνες, ανά εποχές.

Δυστυχώς, η σύγχρονη πραγματικότητα δείχνει ότι ο ζηλωτισμός και ο δογματισμός δεν έχουν εκλείψει. Πρόσφατα ιδρύσαμε ένα σωματείο με την ονομασία "Πανελλήνιος Σύνδεσμος Ψαλτριών". Η έμπνευση ήταν να γνωριστούμε όλες οι γυναίκες που αγαπάμε, ψάλλουμε και μαθαίνουμε τη βυζαντινή μουσική. Το παράδοξο ήταν το εξής: Εξ αρχής ανακοινώσαμε ότι ο σκοπός ίδρυσης αυτού του συλλόγου είναι καθαρά πολιτιστικός και δεν έχουμε κανένα στόχο να διεκδικήσουμε επισημοποίηση της θέσης μας στο ψαλτήρι ή την δυνατότητα επίσημου διορισμού μας. Ωστόσο τα μηνύματα από μερίδα ιεροψαλτών που λάβαμε ξεκινούσαν από το δεδομένο ότι συνενωθήκαμε προς κάποια "διεκδίκηση" ή ότι δημιουργήσαμε ένα σύλλογο φεμινιστικού τύπου... Σημειολογικά και μόνο, νομίζω ότι κάποιος μπορεί να βγάλει προφανή συμπεράσματα από αυτήν την αντίδραση.

Η πραγματικότητα πάντως εδώ και πολλά χρόνια είναι άλλη. Προσωπικά ξεκίνησα να ψάλλω στο ψαλτήρι από τα 9 μου χρόνια, μετά από προτροπή ενός σύγχρονου Αγίου, που είχα την ευκαιρία να γνωρίζω από την παιδική μου ηλικία, του Οσίου Πορφυρίου του καυσοκαλυβήτου. Στη συνέχεια, περνώντας από διάφορους ναούς, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω Ιερείς αλλά και Ιεράρχες, οι οποίοι με χαρά δέχονταν την παρουσία μου στο αναλόγιο. Το ίδιο και πολλούς ιεροψάλτες, με την ίδια γενναιοδωρία και καλή διάθεση. Με παρόμοιο τρόπο, γνωρίζω πολλές ακόμα ψάλτριες οι οποίες βρίσκονται έως σήμερα σε αναλόγια εκκλησιών, όχι απλώς ως βοηθητικά πρόσωπα, αλλά στον ρόλο του πρωτοψάλτη. Μία παράδοση έχει ήδη αρχίσει να δημιουργείται... Κατά τον ίδιο τρόπο που μία παράδοση και ένας ιερός κανόνας -αυτός της χειροθεσίας για τους ψάλτες και γενικώς για τον λεγόμενο κατώτερο κλήρο- έχει αρχίσει στην πράξη να φθίνει.

Ωστόσο, για εμάς τουλάχιστον τις ενεργές σήμερα ψάλτριες, η αρχή μας συνοψίζεται στο εξής: Οπου μας δέχονται, εχει καλώς. Οπου δεν μας δέχονται, δεν υπαρχει πρόβλημα. Όσες εχουμε επαφη με το ψαλτηρι, χρόνια τώρα με αυτόν τον τροπο κινούμαστε. Με τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Ψαλτριών, στον οποίο δεχόμαστε ελεύθερα ασφαλώς τους άντρες -ενώ σημειωτέον το Δ.Σ. του αποτελείται και από άνδρες- σκοπός μας είναι μόνο η μεταξύ μας γνωριμία και ο από κοινού προβληματισμός μας, μέσω συνεδρίων, ημερίδων ή άλλων επιμορφωτικών και καλλιτεχνικών διοργανώσεων, για τα θέματα που μας απασχολούν αλλά και μας ενδιαφέρουν γύρω από την Τέχνη της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΗΜΕΡΑ

Για να έχουν κάποια πράγματα ρόλο στη ζωή μας δεν είναι απαραίτητο να είναι χρηστικά ή επίκαιρα. Υπάρχουν και άλλες διαστάσεις. Η αναζήτηση επικαιρότητας στην Παράδοση θα ήταν μια άδικη προσέγγιση για όσα μπορεί να μας δώσει.

Η Παράδοση έχει ανέκαθεν έναν δικό της χρόνο. Είναι ό,τι καλύτερο διασώθηκε στους αιώνες. Το απόσταγμα του καλύτερου "προϊόντος" που είχαν να αφήσουν οι παλαιότερες γενιές. Παραλλάσσοντας τα λόγια του Καθηγητή Χρίστου Τσολάκη για τη γλώσσα, θα έλεγα ότι σε μία αδιάσπαστη βιολογική και πολιτισμική συνέχεια του ελληνισμού, το παραδοσιακό τραγούδι -και μάλιστα όχι μόνο η μουσική του, αλλά και ο λόγος του: ο λόγος του ανώνυμου λαϊκού ποιητή- αποταμιεύει ολόκληρη την πολιτιστική κληρονομιά των Ελλήνων. Αν διασώθηκε, διασώθηκε γιατί ήταν λόγος αληθινός και αυθεντικός. Ίσως δεν μπορεί να εκφράσει κανέναν σήμερα ένα παραδοσιακό τραγούδι, γιατί δεν απευθύνεται σε αυτήν την εποχή, ωστόσο ως λόγος αλήθειας μας αφορά ακόμα και σήμερα, όπως θα αφορά και σε κάθε εποχή.

Λέμε συχνά ότι η Παράδοση δεν είναι ή δεν πρέπει να ειναι μουσειακό είδος. Ωστόσο σε μια κοινωνία που τα μουσεία και η ιστορική μνήμη θα είχαν πραγματικά τον σημαντικό ρόλο που μπορούν να επιτελέσουν στην ψυχη και τη συνείδηση καθενός μας, τότε θα ηταν ζητούμενο η Παράδοση να μπορει να λειτουργεί ως μουσειακό είδος. Να μπορει να "μιλά" σιωπηλή, χωρίς προλόγους και επεξηγήσεις και χωρίς ψυχαναγκασμό να αποκτήσει κάποιο χρηστικό ρόλο στη ζωή μας. Να "εκτίθεται" αποκαλύπτοντας έναν ολόκληρο δεσμό αιώνων ανθρώπων και να μπορούμε ως ακροατές να προτιμαμε να την ακούμε ευλαβικά, πολύ περισοσότερο από το να προσπαθούμε, με ένα συχνά γραφικό πατριωτικό συναίσθημα που ασθμαίνει, να την αναβιώσουμε λες και έχει πεθάνει. Στην πραγματικότητα έστω και αν το βίωμα από το οποίο γεννήθηκε το παραδοσιακό τραγούδι σήμερα δεν υπάρχει, υπάρχει όμως το αποκύημά του: ο καθάριος και απλός λόγος του, η γλώσσα του, που μέχρι σήμερα βρίσκεται στο στόμα μας. Αυτή ίσως είναι η πιο κραυγαλέα απόδειξη ότι το παραδοσιακό τραγούδι, όπως και όλη η Λαϊκή Παράδοση, είτε μέσω των εθίμων της, είτε μέσω των θυμοσοφιών και των παροιμιών της, ζει και αναπνέει ζωντανή έως σήμερα.

ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Η μουσική και η θρησκεία είναι ιστορικά συνδεδεμένες. Η θρησκευτική πίστη του ανθρώπου τροφοδότησε κάποιες από τις σπουδαιότερες μουσικές δημιουργίες σε όλον τον κόσμο, ήδη από την αρχαιότητα, σε Δύση και Ανατολή. Το γεγονός βέβαια ότι στις παλαιότερες εποχές η θρησκεία ήταν απόλυτα συνυφασμένη με την καθημερινότητα του ανθρώπου, έχοντας κυρίαρχο ρόλο στη ζωή του, είναι ένας λόγος που δικαιολογεί ιστορικά την ιδιαίτερη αυτή σχέση. Ωστόσο ο σύνδεσμός τους ίσως θα μπορούσε να αναζητηθεί και πέραν των ιστορικών συνθηκών...

Υπάρχει μία πτυχή της σχέσης θρησκευτικής πίστης και μουσικής που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη: το γεγονός ότι ο δρόμος και των δύο είναι ασκητικός. Η μουσική εν γένει είναι ένα δώρο. Είναι η απομίμηση της πραγματικής τέχνης, που δεν βρίσκεται στον κόσμο αυτό και που υπερβαίνει τον άνθρωπο. Μπορείς να την κατακτήσεις μόνο όταν δεν προσπαθείς να την προσαρμόσεις στα πάθη και τις αδυναμίες σου, αλλά επιδιώκεις να ακολουθήσεις με ασκητική ευλάβεια τους όρους, τους κανόνες και τα "μυστικά" μονοπάτια που η ίδια σου θέτει. Αν ο δρόμος δεν είναι ασκητικός, τότε η πορεία δεν έχει νόημα και ούτε αποτέλεσμα.

ΟΙ "ΠΑΡΑΝΟΗΣΕΙΣ" ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

Όταν βρεθεί κάποιος κοντά σε μουσικούς της δυτικής μουσικής παιδείας, όπως λ.χ. ο Βασίλης Τσαμπροπουλος, που έχουν πραγματικά αφιερώσει τη ζωή τους στην ασκητική της μουσικής και που από την παιδική τους ηλικία έχουν λιώσει πάνω από ένα μουσικό όργανο ή από την τέχνη της καλλιέργειας της φωνής τους, μέσω του κλασικού τραγουδιού, αντιλαμβάνεσαι ότι αυτό που εύκολα εμείς οι "της Παράδοσης" και της "Ανατολικής Μουσικής", υποτιμάμε συχνά ως "φραγκολεβαντίνικα" και "δυτικά ακούσματα", εκτός της ελληνικής μας παιδείας, είναι, αν μη τι άλλο, μία μεγάλη αδικία και ίσως μία βολική υπεκφυγή, ένα άλλοθι.

Καλώς ή κακώς, σε κάποιους χώρους μουσικής, όπως σε αυτόν της δυτικής κλασικής ερμηνείας και εκτέλεσης, τα κριτήρια παραμένουν ακόμα υψηλά, και δύσκολα οι πόρτες ανοίγουν για ημιμαθείς. Κάτι που δεν μπορείς να το αποφύγεις σε άλλα πεδία μουσικής, όπου μοιάζουν πιο "εύκολα" να τα προσεγγίσεις, χωρίς όμως να είναι πραγματικά, όπως σε αυτόν της παράδοσης και ειδικά του τραγουδιού της. Ας αναλογιστούμε απλώς πόσοι έχουν ξεκινήσει από την Παράδοση ή τη Βυζαντινή Μουσική, για να περάσουν στο έντεχνο και στο εμπορικό τραγούδι, επειδή λ.χ. θεωρούν εύκολο να πουν ένα "Τζιβαέρι" ή να κάνουν ένα δίσκο με παραδοσιακά, όπου καμία ΑΕΠΙ δεν θα τους ζητήσει να καταβάλουν πνευματικά δικαιώματα.

Απο την άλλη, όσο ευκολα στον χώρο της Παράδοσης μπορεί να απορρίπτονται τα "δυτικά ακούσματα", αντιπαραβάλλοντάς τα με τα "πατροπαράδοτα", άλλο τόσο ευκολα όροι και έννοιες, οπως "μαέστρος", "διευθυντής ορχήστρας", "διευθυντής χορωδίας" κ.α, που για να κατακτηθούν στον χώρο της Δυτικής Μουσικής πρέπει να περάσουν χρόνια και υπερβληθούν δοκιμασίες, εχουν αφομοιωθεί αυθαιρετα στον χώρο της Παράδοσης, χωρις να ανταποκρινονται σε καμια πραγματικη δεξιοτητα. Κάποτε όμως θα πρέπει να έρθει η ώρα να αποκατασταθούν οι παρεξηγημένες έννοιες και να μπουν κάποια ορια. Μαέστρος δεν μπορει να είναι απλώς όποιος μετρά τρισημο και τετράσημο, με τον ίδιο τροπο που ενορχηστρωτης δεν μπορει να είναι αυτός που σε μια ηχογράφηση καθορίζει απλώς ποια όργανα θα παίξουν σε ενα τραγούδι.

Αυτό που επίσης που μπορεί να παρατηρήσει κάποιος σε νεότερες κυρίως γενιές που επιδιώκουν να αποκτήσουν μουσική ταυτότητα -στο χώρο της Παράδοσης αλλά και όχι μόνο- είναι η επιθυμία τους να φθάσουν όσο πιο ψηλά γίνεται χωρίς να καταβάλουν κανένα κόπο. Να γίνουν αναγνωρίσιμοι, χωρίς να έχουν κανένα υπόβαθρο μουσικό. Ειδικά τα τελευταία χρόνια, λόγω της δυνατότητας να αυτοπροβληθεί κάποιος μέσω ίντερνετ, με όποιον τρόπο θέλει, έχουν παρατηρηθεί διάφορες περιπτώσεις που μετέρχονται κάθε μέσου για να δημιουργούν ψευδείς εντυπώσεις, νομίζοντας ότι αυτό τους ωφελεί (λ.χ. βιογραφικά βασισμένα σε εντυπωσιασμούς, τεχνητά likes, ψευδή προφίλ μέσω των οποίων γράφουν οι ίδιοι δίνοντας συγχαρητήρια στον εαυτό τους, φωτογραφικό υλικό με γνωστά ονόματα του καλλιτεχνικού χώρου που έχει τραβηχτεί στα παρασκήνια συναυλιών και το προβάλλουν ως συνεργασία κ.ο.κ.). Όταν όμως πατάς στο βίντεο για να τους ακούσεις, καταλαβαίνεις ότι δεν υπάρχει τίποτα από πίσω. Και όσο πιο ψεύτικος ο τρόπος αυτοπροβολής, τόσο πιο μεγάλη η κενότητα πίσω του. Είναι μία πραγματικότητα που προβληματίζει, γιατί φαίνεται πως το μήνυμα που έχει περαστεί στις νεότερες γενιές -συχνά δυστυχώς από τους ίδιους τους γονείς- είναι: αν κάτι μπορεί να γίνει με τον εύκολο τρόπο, ποιος ο λόγος να χαραμίσεις τα χρόνια σου μελετώντας... Αν όμως λείπουν τα θεμέλια στο κτίριο και αρχίζεις να κτίζεις ορόφους, να είσαι βέβαιος ότι κάποτε όλο το οικοδόμημα θα πέσει. Δεν είναι κακό να θες να φτάσεις ψηλά. Αυτό όμως δεν θα γίνει ποτέ αν νομίζεις ότι είσαι ήδη ψηλά. Η προσδοκώμενη επιτυχία δεν έρχεται ποτέ χωρίς κόπο και πορεία, εκτός κι αν προτιμάς να ζεις με ψευδαισθήσεις.

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΧΡΟΝΗ ΑΗΔΟΝΙΔΗ

Ο Χρόνης Αηδονίδης χαρακτηρίζει το μεγαλύτερο κομμάτι της μουσικής μου πορείας. Είναι ο άνθρωπος που με καταξίωσε και μου έδωσε βήμα πλάι του με τόση γενναιοδωρία που δύσκολα συναντάς στους ανθρώπους. Μου προσέφερε και μου προσφέρει τη δυνατότητα να βιώσω την παράδοση ζωντανά από την πηγή. Και αυτό θα είναι πάντα η ανεκτίμητη κληρονομιά μου.

Πιστεύω ότι, μαζί με τη Δόμνα Σαμίου, ο Χρόνης Αηδονίδης με το έργο του ολοκληρώνει την τελευταία φάση ενός μεγάλου ιστορικού κύκλου του παραδοσιακού τραγουδιού. Μετά από εκείνον, όλα είναι διαφορετικά. Η πιο σπουδαία συμβολή του στην Παράδοση, για μένα, είναι το γεγονός ότι πήρε το τραγούδι και το δούλεψε στη φωνή του, δίνοντάς του έναν άλλο αέρα και μία άλλη διάσταση. Με τη φωνή του Χρόνη Αηδονίδη το θρακιώτικο τραγούδι έφθασε στα ύψη της ομορφιά του. Δεν υπήρξε ποτέ πια το ίδιο με πριν. Ο άνθρωπος αυτός είναι ίσως ένα από τα σπάνια και ιδανικά ζωντανά παραδείγματα για να καταλάβουμε πως λειτουργούσε ανέκαθεν η παράδοση των τραγουδιών. Πώς δηλαδή η αρχική μορφή του τραγουδιού όταν παραδιδόταν στα χέρια ενός ικανού τραγουδιστή έπαιρνε άλλη ομορφιά και ανέπτυσσε διαφορετικές δυνάμεις και δυναμικές. Αυτό γινόταν πάντα, κατά την πορεία των ετών και τη διαδοχή των τραγουδιών από γενιά σε γενιά, στα χέρια του λεγόμενου "ανώνυμου λαϊκού ποιητή". Απλώς σε αυτή τη γενιά, είμαστε τυχεροί που την ίδια διαδικασία ανάπλασης του τραγουδιού τη ζήσαμε ζωντανά από το στόμα ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του.

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΒΑΣΙΛΗ ΤΣΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟ

Ο Βασίλης Τσαμπρόπουλος είναι ένας εξαιρετικά ευφυής μουσικός. Ένα ταλέντο που, επειδή απέχει απο τα γνωστα καλλιτεχνικά και επιχειρηματικά κυκλωματα, στην Ελλάδα δεν εχει εισπραξει την αναγνώριση που του αξιζει, σε αντίθεση ευτυχως με την πορεία του στο εξωτερικό. Ειναι ενας απο τους πολύ λίγους Ελληνες μουσικούς που διαγράφει πραγματική διεθνή καριέρα. Καταφέρνει να κινείται σε τόσο διαφορετικούς και απαιτητικούς χώρους και είδη μουσικής με εντυπωσιακή άνεση αλλά κυρίως με εξαιρετικά βαθιά γνώση. Τον χώρο μάλιστα της βυζαντινής μουσικής τον γνωρίζει σε βάθος και όχι επιδερμικά. Και έχει κατορθώσει σχεδόν το ακατόρθωτο. Στον συγκερασμένο ήχο του πιάνου έδωσε το ύφος και το περιβάλλον για να ανασάνουν οι δρόμοι της βυζαντινής μουσικής, με το χρώμα τους και την ατμόσφαιρά τους. Είναι Μουσικός με την αληθινή έννοια του όρου που σε καλεί, αν θέλεις πραγματικά να στέκεσαι επάξια δίπλα του, να υπερβαίνεις συνεχώς τον εαυτό σου και να ορίζεις εξ αρχής το νόημα των όρων και των μουσικών εννοιών. Εχει επίσης έναν απρόβλεπτα χαρισματικό λόγο και διεισδυτική σκέψη, που επιβεβαιώνει τον κανόνα ότι το πραγματικό μουσικό ταλέντο συνήθως συνοδεύεται απο υψηλή νοητική και συναισθηματική ευφυΐα.

Η Συνεργασία μας ξεκίνησε το 2013 με τις "ΩΡΕΣ" στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και νομίζω ότι πυροδότησε μία σειρά από νέες μουσικές ιδέες υπό τον συνδυασμό Δύσης - Ανατολής, με αποκορύφωμα τη φετινή συνεργασία μας με το "David". Πρόκειται για ενα έργο του βασισμένο στους Ψαλμούς του Δαβιδ, που θα παρουσιάσουμε στο Μέγαρο Αθηνών και σε άλλες πόλεις τον Απρίλιο, επ' ευκαιρία της επερχόμενης κυκλοφορίας του ομώνυμου δίσκου μας απο την ECM. Νιώθω απόλυτα ασφαλής μουσικά στα χέρια του. Γνωρίζω ότι κανείς στην Ελλάδα δεν θα μπορούσε να προσεγγίσει με μεγαλύτερη ευαισθησία και γνώση τη βυζαντινή μουσική, όντας παράλληλα βιρτουόζος και καταξιώμενος σε ένα εντελώς διαφορετικό χώρο μουσικής.

ΒΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ

Στο εξωτερικό, πέραν των συναυλιών με τον Χρόνη Αηδονίδη, είχα την ευκαιρία να ταξιδέψω για συναυλίες και σεμινάρια, με πυρήνα τη βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική, σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ουγγαρία, ηΣερβία, η Εσθονία, η Τουρκία, τα Σκόπια, η Βουλγαρία. Μία σειρά των πρώτων ηχογραφήσεων μου, ήδη από την ηλικία των 14 ετών, με βυζαντινούς ύμνους, μαζί με τον Όσιο Πορφύριο τον καυσοκαλυβήτη, κυκλοφορούν σε όλες τις ορθόδοξες χριστιανικές χώρες, με αποτέλεσμα η φωνή μου να γίνει γνωστή στον ορθόδοξο κυρίως κόσμο του εξωτερικού και οι σημερινές μετακλήσεις να οφείλονται,ως επί το πλείστον, σε εκείνες τις πρώιμες ηχογραφήσεις.

Από τα ταξίδια και τις συνεργασίες μου ξεχωρίζω ασφαλώς τις συναυλίες στην Ουγγαρία με τη γνωστή παραδοσιακή τραγουδίστρια Marta Sebestyen (γνωστή από το soundtrack του "Άγγλου Ασθενή") αλλά και με την εξαιρετική χορωδία θρησκευτικού μέλους St Ephraim Male Choir, με την οποία ψάλλαμε από κοινού στη Βασιλική του Αγίου Στεφάνου στη Βουδαπέστη. Σημαντικοί σταθμοί υπήρξαν επίσης οι προσκλήσεις από την περίφημη Ακαδημία Λιστ και το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης για την πραγματοποίηση master class με θέμα τη βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική. Από τις πιο συγκινητικές στιγμές επίσης, ως προς την αγάπη και την ανταπόκριση του κόσμου, ήταν όταν έλαβα μέρος ως προσκεκλημένη της Μονής Bigorsky, σε μία μεγαλειώδη συναυλία στη κατάμεστη αίθουσα του αντίστοιχου Μεγάρου Μουσικής των Σκοπίων, αφιερωμένη στα Θεία Πάθη. Στη Σερβία σύντομα επίσης θα κυκλοφορήσει στις κινηματογραφικές αιθουσες μια νεα ταινια, από γνωστή στη χώρα εταιρεία παραγωγής, στο soundtrack της οποίας έχω τη χαρά να μετέχω με εκκλησιαστικούς ύμνους.

Πιστεύω ωστόσο ότι ενας νεος και ευρύτερος κύκλος καλλιτεχνικής πρόσβασης σε ενα μεγαλύτερο κομμάτι κοινου στο εξωτερικό φαίνεται πως ανοίγει συντομα με το επερχόμενο άλμπουμ μας με τον Βασίλη Τσαμπροπουλο απο την κορυφαία γερμανική δισκογραφική ECM και ασφαλώς αυτο είναι κάτι που οφείλω αποκλειστικά σε εκείνον.

ΝΑ ΟΡΙΖΕΙΣ Ο,ΤΙ ΑΓΑΠΑΣ ΚΑΙ ΝΑ ΤΟ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙΣ

Πόσο εύκολο είναι να ακολουθείς αυτό που επιθυμείς; Όχι μόνο σε αυτήν την εποχή αλλά σε κάθε καιρό και χρόνο. Ή μήπως θα έπρεπε η αρχική ερώτηση να είναι: πόσο εύκολο είναι να ορίζεις αυτό που επιθυμείς; Ποια τα κριτήρια και ποιες οι ενδείξεις; Όσο κι αν σε ένα κομμάτι ανθρώπων, που ευτύχησαν να επιθυμούν κάτι για τη ζωή τους από πολύ νωρίς, το τελευταίο αυτό θα έμοιαζε ασήμαντο ή προφανές, κι όμως είμαι πεπεισμένη ότι πολλοί άνθρωποι δεν γνωρίζουν καν τι είναι αυτό που αγαπούν. Ίσως καν δεν επιθυμούν. Ίσως καν δεν ελπίζουν. Ίσως όμως απλώς δεν έθεσαν ποτέ εαυτόν σε διαδικασία να διεκδικήσουν το όνειρό τους.

Έτυχε πρόσφατα να ακούσω ένα διάλογο παιδιών του λυκείου. Υπήρχε μία λέξη που κυριαρχούσε: Βαριέμαι. Δεν ξέρω κατά πόσο ήταν αλήθεια, γιατί στη νεότερη γενιά νιώθω ότι υπάρχει μια αξιοθαύμαστη εγγενής άμυνα στις ψυχές τους που, ενώ νιώθουν, παριστάνουν ότι δεν νιώθουν και, ενώ επιθυμούν και καταλαβαίνουν, παριστάνουν τους ανήξερους... Κι ας αντιλαμβάνονται στ' αλήθεια τα πάντα,καθαρά και απογυμνωμένα από κάθε πρόφαση. Ωστόσο και πάλι, έστω και σημειολογικά, κάτι λέει. Τι σημαίνει για έναν νέο άνθρωπο, όταν όλες οι προοπτικές και όλοι οι δρόμοι είναι τουλάχιστον εν δυνάμει ανοιχτοί και όταν όλα τα όνειρα δυνατά, η αίσθηση ότι βαριέται;

Αλλά μήπως και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία δεν λένε ακριβώς το ίδιο; Ας αφήσουμε το άλλοθι της εποχής της κρίσης. Ας αφήσουμε το επιχείρημα και την πραγματική δυσκολία των οικονομικών προβλημάτων. Ας υποθέσουμε ότι όλα στη ζωή μας κυλάνε ρολόι. Ότι ούτε δάνεια, ούτε χρέη μας κυνηγούν. Ούτε λογαριασμοί, ούτε υποχρεώσεις. Πόσοι σε αυτή τη γη, κάνουν στη ζωή τους αυτό που επιθυμούν; Πόσοι επέλεξαν να το διεκδικήσουν και πόσοι συμβιβάστηκαν σε μια ζωή πίσω από το επιχείρημα "δεν είχα άλλη επιλογή";

Αναρωτιέμαι, υπάρχει άλλη επιλογή όταν επιθυμείς κάτι πολύ; Υπάρχει άλλη επιλογή από το να το κατακτήσεις; Υπάρχει άλλη επιλογή από το να ζήσεις αναζητώντας την ομορφιά στον σκοπό που αγαπάς; Υπάρχει θυσία που να δικαιολογεί να θυσιάσεις, στο βωμό της, τον πραγματικό σου προορισμό;

Δεν υπάρχει για μένα. Δεν υπάρχει καμία πρόφαση και καμιά δικαιολογία, αρκεί να βρίσκεσαι πραγματικά στον δρόμο που σου "ανήκει".

Κι ο δρόμος που σου "ανήκει" πιστεύω πως έχει πάντα ξεκάθαρες ενδείξεις και σημάδια αναγνώρισης. Είναι ο δρόμος που κατακτάς μέρα τη μέρα με αγώνα. Ο δρόμος που η αγάπη σου γι' αυτόν δοκιμάζεται κάθε στιγμή. Μία πορεία που σου δίνει την ευκαιρία να την παρακάμψεις σε κάθε στροφή, κι όμως επιλέγεις να μην το κάνεις. Ένας στόχος που αφοσιώνεσαι σε αυτόν με οποιοδήποτε κόστος, έστω κι αν όλοι γύρω σου σε συμβουλεύουν "από θέσεως" ότι δεν είναι ασφαλής, ότι δεν "πουλάει", ότι σου δημιουργεί προσχώματα σε αυτό που "θα μπορούσες" διαφορετικά με τις ικανότητες και τις δεξιότητές σου να επιλέξεις.

Μα, ακόμα κι έτσι, αν το αντάξιο της αγάπης είναι η θυσία του εαυτού μας, τότε ποια η αξία να μην πληρώσεις με την υπάρξή σου γι' αυτό που αγαπάς; Κι αν τα αντικειμενικά κριτήρια της καταξίωσης και της αναγνώρισης απέχουν από τον δρόμο της κλήσης και της κλίσης σου, ποιος ο λόγος να ακολουθήσεις κάτι που δεν είσαι; Πόσο πιο ευτυχής μπορεί να γίνεις και πόσο ειλικρινής θα υπάρξεις στην μελλοντική σου βολική και εξασφαλισμένη ζωή;

Εδώ, στου δρόμου αυτού την πορεία, μετά από 10 χρόνια από την εποχή που ξεκίνησα τις συναυλίες με τον Χρόνη Αηδονίδη και που οι δρόμοι μου αφήνω να με πάνε μία εδώ και μία εκεί, με κριτήριο μόνο την αγάπη μου στο στόχο που έχω θέσει: να ακολουθώ μια άλλη μουσική, μια άλλη "αλήθεια" κι ένα άλλο παράθυρο σε αυτόν τον κόσμο για να βλέπω, δεν θα μετανιώσω σήμερα. Δεν θα το έκανα ούτε αύριο. Κι όσο έντιμο είναι να μετανοιώνει κανείς για μια λάθος πορεία του, άλλο τόσο και ίσως περισσότερο έντιμο είναι να δικαιώνει το μοναχικό του δρόμο που δεν έχει προδώσει.

Όταν βρεις αυτό που αγαπάς, ακολούθησέ το μέχρι τέλους. Έστω κι αν στο τέλος δεν δικαιώσει τις προσδοκίες σου, η βεβαιότητα ότι το ακολούθησες, τουλάχιστον εσύ, χωρίς να το προδώσεις, αρκεί για την απόσβεση του κόστους...

Tips:

- Σύντομα αναμένεται το άλμπουμ "DAVID" με τον Βασίλη Τσαμπρόπουλο και τη Νεκταρία Καραντζή από την διεθνή δισκογραφική ECM

- 7/4: Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, "David" / Βασίλης Τσαμπρόπουλος - Νεκταρία Καραντζή. Η συναυλία αυτή θα σηματοδοτήσει την έναρξη της περιοδείας των δυο καλλιτεχνών σε διάφορα μέρη της Ελλάδας (Λευκάδα, Κρήτη, Κέρκυρα, Παρος κ.α.) , με το ίδιο Πρόγραμμα, ενόψει τηςκυκλοφοριας του μόνιμου CD τους.

- 15/4: Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, "Από την Υμνωδία της Μεγάλης Εβδομάδας στον Επιτάφιο του Μίκη Θεοδωράκη".

- Το καλοκαίρι αναμένεται η κυκλοφορία του Α' μέρους του βιβλίου-CD της Ν. Καραντζή: "Οι Παναγίες της Ελλάδας", από την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος.

- Η Νεκταρια Καραντζη είναι η ιδρύτρια και επίτιμος Πρόεδρος του Πανελληνίου Συνδέσμου Ψαλτριών, που συστάθηκε τον Φεβρουάριο.